Vorige keer heb ik geschreven over Sint Rochus, patroonheilige van de zieken en beschermer tegen pest en andere besmettelijke ziekten. Maar op mijn wandelingen kom ik nog andere heiligen tegen die destijds (en vandaag soms ook nog) om dezelfde reden werden aanroepen.
De bekendste en belangrijkste, zeker vanaf de middeleeuwen, was de heilige Catharina van Alexandrië. Over haar vertel ik regelmatig, ze is dan ook alomtegenwoordig in onze contreien.
Volgens de overlevering leefde ze in de late 3e eeuw in het Romeinse Egypte. Ze kwam uit een rijke familie - haar vader was gouverneur van Alexandrië -, ze was zeer erudiet (ze kende bijv de werken van de Griekse filosoof Plato uit haar hoofd) én ze had reeds zeer jong haar hart en maagdelijkheid aan Jezus geschonken. Vandaar trouwens haar naam Catharina: katharos in het oude Grieks betekent zoveel als 'zuiver', 'rein'.
Echter, wanneer de Romeinse keizer Maxentius verliefd werd op haar, liep het mis. Hij, als heidense Romein, wilde haar absoluut bekeren, weg van het Christendom, maar alle pogingen mislukten. Uiteindelijk ging hij over tot de foltering van Catharina op een rad met pinnen. Door goddelijke interventie - een bliksemschicht - werd het rad gebroken. Het enige wat uiteindelijk lukte, was haar te onthoofden. Uit haar hals vloeide melk - geen bloed - die helende krachten had en genezing kon brengen tegen de pest.
De dood en het martelaarschap van Catharina van Alexandrië vond plaats rond 310. Haar legende werd vermoedelijk door de kruisvaarders in de 11e eeuw meegebracht uit het Oosten. Sindsdien, haar cultus in Westen nam vanaf dat moment een enorme vlucht, wordt ze in de kunst afgebeeld met een palmtak in haar ene hand en een boek in haar andere. Aan haar voeten zie je het gebroken rad en soms ook de figuur van de door het ware geloof verslagen keizer Maxentius.
Ze is één van de 14 Noodheiligen en dus ook één van de 6 belangrijke pestheiligen. Maar ze werd en wordt aanbeden voor nog vele andere zaken, zonder exhaustief te willen zijn: ademnood, barenspijnen, gewrichtsziekten, hersenziekten, Katrienenwiel, migraine, ...
Waar en wat vertel ik dan over de heilige Catharina?
Tijdens de stadswandeling in Herentals kom je haar tegen op het Begijnhof. In de toegangspoort uit 1622 (aan de Begijnenstraat) stond er in de nis boven de boog ooit een beeldje (vermoedelijk verloren gegaan) van ofwel de heilige Begga ofwel, en die
kans is groot, van de heilige Catharina. In dit geval beschermde ze het hof en haar begijntjes tegen besmettelijke ziekten (waaronder de pest) en waakte ze over de kuisheid binnen de muren van het begijnhof.
Ook het idyllische, laat gotische kerkje op het begijnhof is sinds 1614 gewijd aan de heilige Catharina. Haar rol in het leven van de devote begijnen kan niet overschat worden.
Ook in mijn eigen dorp, Stabroek, is Catharina van Alexandrië omnipresent. Sinds het midden van de 13e eeuw werd de hoofdkerk van de gemeente steeds gewijd aan de heilige.
De voorname Antwerpse familie Nose - pioniers van het indijken van de polders - zou destijds, bij de oprichting van de eerste parochie met kerkje rond ca. 1258, hebben geijverd om Catharina tot patrones te maken! Sindsdien is ze het gebleven en beschermde ze de Stabroekenaren tegen de pest en ander onheil, al kan daar wel een kanttekening bij gemaakt worden. De pest was een terugkerende ziekte en Stabroek is er nooit echt van gespaard gebleven. In de jaren '20 van de 17e eeuw, in volle oorlogsjaren, woedde de pest hevig in het dorp! Ook andere calamiteiten kon Catharina niet altijd voorkomen.
Tot in 1987 stond Catharina zelfs op het wapenschild van het dorp. Het wapen is dat van de familie De Haze, heren van Stabroek, die een lange geschiedenis hebben met de polder. Heraldisch staat het omschreven als "een wapen geplaatst voor een H. Catharina, het gelaat van vleeskleur, gekleed in keel, gekroond in goud, houdende een zwaard van zilver in haar rechterhand, waartegen een gebroken rad van goud aanleunt." Vandaag is enkel het blazoen van de Noze's overgebleven. Er is ook nog een Sint Catharinastraat, de Sint Catharina school, er zijn de Sint Catharinafeesten... ze is echt overal aanwezig in het dorp.
Wanneer ik op wandel ben in de abdij van Tongerlo dan stop ik steevast aan toegangspoort tot de abdij. Het eigenlijke poortgedeelte is vermoedelijk het oudst bewaarde bouwwerk van de 900 jaar oude abdij. Het dateert uit de late 13e of vroege 14e eeuw. Boven het korfbooggewelf zijn er 3 spitsboognissen waarin er 3 beelden zijn geplaatst. Ze werden gemaakt door 2 laatstejaarsstudenten van de Antwerpse academie. Centraal staat Madonna met Kind, zij is de patrones van de O.L.V. Abdij van Tongerlo; rechts van haar zie je de heilige Barbara met de Toren; links staat onze heilige Catharina van Alexandrië. Ze draagt in haar hand de palmtak, symbool van het martelaarschap; linksonder ontwaardt men het gebroken rad.
De combinatie van Catharina en Barbara samen heeft hier een specifieke betekenis, nl. de uitbeelding van het ideale kloosterleven, waarbij Barbara staat voor de arbeidzaamheid en Catharina voor de contemplatie en kuisheid van de kloosterlingen! Barbara beschermt de abdij bovendien tegen brand, Catharina tegen besmettelijke ziekten!
Een laatste glimp van Catharina van Alexandrië toon ik aan de bezoekers van het Mayer van den Bergh Museum in Antwerpen. In de beroemde Micheli-collectie van Frits Mayer zit er een prachtig Mechels huisretabel, gedateerd rond 1500.
Dit zeer duur en kostbaar altaarstukje behoorde waarschijnlijk toe aan een rijke dame om in haar privévertrek te kunnen bidden. In open toestand ontdekt de bezoeker 5 vrouwen, 3 in beeldvorm en 2 geschilderde portretten.
De 3 typische zeemzoeterige popjes, lijken zeer sterk op elkaar, zo sterk zelfs, dat je ze enkel kan identificeren via hun attributen.
En wat blijkt, het zijn dezelfde figuren als in Tongerlo: Madonna met Kind centraal, de heilige Barbara met toren rechts en links Catharina. Ze is onmiddellijk herkenbaar aan het gebroken rad dat aan haar voeten ligt; in dit geval wordt ook keizer Maxentius opgevoerd, die bijna vertrappeld wordt door de heilige. Ze draagt een boek in haar linkerhand, verwijzend naar haar eruditie. In de lege rechterhand zat misschien ooit de palmtak.
Door de combo met de heilige Barbara en de aanwezigheid van zowel de heilige Agnes als Maria Magdalena op de zijluikjes, moeten we de eigenares situeren in een religieus milieu. Misschien was ze een begijn of een welgestelde geestelijke dochter, die veel geld veil had voor een verguld retabel met op maat gemaakte Mechelse popjes. Devotie en pronkzucht gaan hier duidelijk hand in hand.
Wil je meer weten over deze superdame avant la lettre. Gids 53 neemt je graag mee op één van zijn wandelingen.
Bronnen: - eigen wandelingen en rondleidingen in Herentals, Tongerlo en het Museum Mayer van den Bergh. - Reeds Discover Stabroek@Home - vlogs
- https://www.heiligen.net/heiligen/11/25/11-25-0310-catharina.php; heiligen.net, de website om elk onderzoek naar een heilige te starten; zeer volledig en vaak vele legendes en verhalen.