Vlog Discover Stabroek @ Home:
Aflevering 4: https://youtu.be/KLvxRaCVcfY
In vlog #4 in de reeks Discover Stabroek @ Home vertel ik over 's Hertogendijk, de Dijk van de hertog.
Vandaag is het een straat in het dorp die loopt op het oude tracé van de dijk; de dam zelf is er niet meer zichtbaar. Maar, midden in de polder naast de Havenweg-A12 is er een stuk van ongeveer een kilometer lang wel bewaard gebleven!
De dijk wordt aangelegd rond 1260 in opdracht van Hendrik III, hertog van Brabant. Hij dient om de polders van Lillo en Ettenhove te scheiden en droog te houden.
Oorspronkelijk loopt de dam van aan de Schelde ten zuiden van Lillo (de verdwenen Kruisschans) tot aan het hoger gelegen land van de Heuvels in Stabroek (heuvels = land dat hoger ligt, het woord zegt het zelf) in de richting van de grote weg van Putte naar Kapellen. Deze weg ligt 8 meter boven zeeniveau en was dus de facto ook een soort dam (men kan dat nog duidelijk zien vandaag).
Het bouwwerk is fundementeel geweest voor Stabroek; doorheen de eeuwen is hij regelmatig doorbroken geworden, tijdens oorlogen, door stormen... de laatste keer gebeurde dit in 1953 tijdens de Grote Watersnood. Elke dijkbreuk was voor de bewoners van de polders erg problematisch. In en rond Stabroek was dat niet anders: de lager gelegen polders liepen onder, oogsten mislukten en in het slechtste geval verdronk zelfs het vee.
Het belang van de dijken kan niet overschat worden. Tot in de 15e eeuw hadden de meeste polderdorpen geen 'eigen' politiek bestel; de dijkgraaf regeerde de polder. Hij was machtig, de functie zeer gegeerd!
En dan is er de Slag om de Kouwenstijnsedijk in mei 1585. Vanwaar komt die naam plots, hoor ik je zeggen? Wel, vanaf de 16e eeuw werd de volledige dijk tussen Lillo en Stabroek zo genoemd. Op oude kaarten ziet men echter dat het gedeelte nabij Stabroek nog altijd 's Hertogendijk heette. Op deze Ferrariskaart uit 1777 wordt er zelfs nog gewag gemaakt van de 'Combat des 7 Murs 1585', verwijzend naar de slag om de dijk.
Mei 1585, de 80-jarige oorlog tussen het katholieke Spanje van Filips II en de Staatse, protestantse Hollanders woedt in volledige hevigheid. De Spanjaarden olv Alexander Farnese, de Hertog van Parma zijn bezig aan hun herovering van de Nederlanden. Sinds 1584 belegeren ze al een jaar Antwerpen dat op dat moment een protestants bestuur heeft. Om de stad af te sluiten van het bevriende Holland wordt de Schelde afgesloten met de beruchte scheepsblokkade van Farnese. Om de isolatie van Antwerpen compleet te maken worden de polders onder water gezet.
Door die inundatie wordt 's Hertogendijk, en bij uitbreiding de Kouwenstijnsedijk, van strategisch groot belang omdat hij de enige begaanbare weg is tussen de Schelde (Lillo) en het droge vasteland (Stabroek). Wie de dijk in bezit heeft, kan de hele polder ten oosten van de Schelde controlleren. Om hem te bewaken bouwen de Spanjaarden verschillende bolwerken op en in de buurt van de dam. Op het gedeelte bij Stabroek komen er 2 schansen of redoutes - versterkingen met kanonnen en bevolkt met troepen:
de Peckgatschans op het vastenland aan de kant van Stabroek (cfr de wijk met de naam Pekgat vandaag). Ongeveer een kilometer op de dijk richting Lillo verrijst de Sint Jacobschans (genoemd naar Jacobus de Meerdere, patroonheilige van Spanje en vandaar de naam van de straat die vandaag naast de dijk loopt, de Sint Jacobstraat). De contouren van deze schans zijn nog steeds zichtbaar in het landschap. De Ferraris schreef in 1777 nog 'Redoute Saint Jacques ruiné' op zijn kaart; een actuele luchtfoto toont de situatie vandaag.
De hele operatie aan de Stabroekse zijde wordt geleid vanuit het "Hof van Stabroek" of het Lassonhof (aan de huidige Dorpstraat)! Graaf Van Mansfeld, bevelhebber van de Spaanse troepen in Vlaanderen, heeft er zijn hoofdkwartier geïnstalleerd. Ook de verdere ontwikkelingen op en rond 's Hertogendijk worden van hieruit gecoördineerd.
De dijk is voor Antwerpen een fundamenteel probleem, hij ontneemt de stad nl. elk uitzicht op ontzetting; zonder doorgang naar het Noorden, geraakt de stad niet meer uit de Spaanse wurggreep. Dus bedenkt men een plan om de dijk langs 2 kanten met schuiten met platte bodems te bestormen: de Antwerpenaren, onder leiding van hun burgemeester Filips van Sint Aldegonde, vanuit het Zuiden, de Hollanders vanuit Zeeland.
Op 3 mei 1585 ondernemen ze een eerste poging, die falikant mislukt door een slechte coördinatie. Een 2e aanval volgt op 26 mei. De schuiten naderen de dijk en de troepen én werklui aan boord krijgen na zware gevechten voet aan wal. Terwijl de Staatse soldaten verder oprukken op de dijk, beginnen de werkmannen een groot gat te maken in de dam. Van zodra het groot genoeg, glipt er één Hollands schip door de bres. Het zet onmiddellijk koers naar Antwerpen, waar men denkt dat de blokkade is doorbroken. Helaas, ze juichen te vroeg!
Vanuit Lillo komt de hertog van Parma met zijn troepen de dijk op; vanuit Stabroek stuurt de graaf van Mansfeld verse huurlingen richting Staatse troepen. Op een bepaald moment vechten er 5000 soldaten op een 5 meter brede dam. Uiteindelijk zullen de Spanjaarden als winnaars uit de strijd komen. De Hollandse vloot trekt zich terug en laat 2000 gesneuvelden achter op het slagveld (cijfers volgens Farnese). 1000 Spanjaarden en huurlingen laten ook het leven.
Na de slag rept Farnese zich naar het nabijgelegen kerkje van Stabroek om er, ik denk persoonlijk zeer veel, kaarsen te branden voor zijn overwinning, die, eerlijk is eerlijk, aan een zijde draadje had gehangen. Er barst een overwinningsfeest los dat 7 dagen en nachten zal duren!
In Antwerpen is de stemming veel minder uitgelaten. Het verlies van de dijk betekent de doodsteek voor de stad. Afgesloten van alles en iedereen, geeft het zich enkele maanden later over aan Farnese. Na de Spaanse Furie vluchten duizenden Antwerpenaren naar het Noorden en is de Gouden Eeuw voorbij. Ook Stabroek deelt in de klappen. In 1586 wordt het dorp geplunderd en wat later in brand gestoken! De strategische ligging betekent dat Stabroek tot op het einde van de 80-jarige Oorlog in het oorlogsleed zal blijven delen (lees ook over de Sint Catharinakerk en de plunderingen).
En wat met de dijk? Wel, die werd weer hersteld, volgens de hertog werden de gaten met de vele lijken opgevuld!
Sinds 2016 is het stukje oude 's Hertogendijk eigendom van de gemeente Stabroek. Grazende schapen uit de buurt onderhouden nu dit pittoresk deel van de polder.
Met Gids 53 op stap? Neem gerust contact via het contactformulier.
-----------------
Bronnen: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13705 www.geopunt.be NIEUWDORP, H., Antwerpen en de scheiding der Nederlanden : 1585-1985, Antwerpen, 1985, p.52.
JOPPEN, W. en JOPPEN, L. Kroniek van Stabroek 1250-2008. Heruitgave van "Kroniek van Stabroek 1250-1980", Stabroek, 2008, p. 21-23.