Vlog Discover Stabroek @ Home:
Aflevering 8: https://youtu.be/xWIomZ55UuQ
Tussen1937 en 1939 wordt de anti-tankgracht aangelegd door het Belgische leger. Met deze gracht doet men een poging een eventuele Duitse inval met tanks af te remmen aan de noord- en oostrand van Antwerpen. Op de bodem is de versperring 6 meter breedt met hellingen van 45° langs beide zijden die te steil zijn om door tanks te worden genomen. Bovendien stond er altijd minimum 2 meter water in de gracht, zodoende - indien er een tank in de gracht zou komen vast te zitten - de carburator onder water kwam te zitten en door gebrek aan zuurstof de motor stilviel. De tank werd dan letterlijk een 'sitting duck' voor het vuur vanop de oevers.
Initieel was de versperring bedoeld als een droge gracht, maar door het hoge grondwaterpeil werd het automatisch een watergracht.
Het tracé zigzagt om de hoeken te kunnen flankeren met machinegeweervuur vanuit bunkers en de kuilen voor steunwapens. Deze kuilen werden met elkaar verbonden door verbindingsloopgraven met een gebroken tracé. Ook vanuit de forten kon men de gracht onder vuur nemen. De gracht loopt van het kanaal Schoten-Turnhout (Dessel) naar Berendrecht en de Schelde in het noorden en zuidwaarts naar Massenhoven en het Albertkanaal. De totale lengte bedraagt 33 km en tussen het hoogste en laagste punt van de gracht is er een verschil van 13 meter. Om dat verval op te vangen en het debiet te regelen, bouwde men 14/16? sluizen op de loop. Het waterpeil kan geregeld worden dankzij schotten en balken in elke barrage. Om het sluismechanisme te verdedigen kreeg elke sluis een bunker met 1 of 2 machinegeweerkamers én een dochterbunker op de oever om de lange, blinde zijde van de sluisbunker dekking te geven. Door de schotten op te trekken kon men het waterpeil doen stijgen en het gebied voor de gracht onder water zetten.
Een bunker in het landschap is heel zichtbaar vanuit de lucht. Om het geheel aan het zicht te onttrekken aan de vijandelijke luchtverkenning, brengt met 'eitjesbepleistering' of betonspat
aan: in de vochtige cement maakt men een tekening. Deze breekt het licht, waardoor een bunker zo goed als onzichtbaar wordt voor de lens van een spionagevlucht. Soms camoufleert men de bolwerken nog extra met verf en speciale patronen. Er zijn gevallen bekend waar een bunker met verf werd omgetoverd in een echt wachthuisje op het water.
De loop van de anti-tankgracht volgt in grote lijnen de buitenste fortengordel rond Antwerpen en de intervallen en versterkingen die er tijdens WO I werden aangelegd door de Belgische Genietroepen. Ze maakt op vele plaatsen gebruik van de grachten van de oude forten en schansen, zo ook in het geval van het fort van Stabroek en de redoute van Smoutakker. Het water komt langs de oostzijde de gracht van het fort binnen, maakt gebruik van de gracht aan de keelzijde van het fort en loopt dan verder in westelijke richting naar de Schelde. Ze maakt ook gebruik van de fortgracht van de schans van Smoutakker, zij het ditmaal aan de noordkant. Het ombouwen van de oude forten tot infanteriesteunpunten met extra bunkers, moet in het licht gezien worden van de grachtlinie. Sinds kort kan je aan de westzijde van het Fort Ertbrand de gracht in haar volle breedte weer bewonderen; aan die zijde zijn er tevens nog veldversterkingen bewaard gebleven: een verhoogde aarden wal voor mitrailleurs die de gracht onder vuur konden houden.
Tijdens de 18-daagse Veldtocht van 1940 werd er nauwelijks gevochten aan de gracht. Des te harder werd er gevochten in oktober 1944, wanneer de Duitsers, op de terugtocht na de bevrijding van Antwerpen, er een heuse verdedigingslinie van maakten. Ze trokken zich terug achter de gracht, bliezen de bruggen op en hielden de Canadese Mont Royal Fuseliers, op weg naar Zeeland om de Scheldemonding vrij te maken, een hele tijd in bedwang. Of hoe de gracht gebruikt werd door de vijand van 1940, o ironie!
Na WOII was de militaire rol van de anti-tankgracht uitgespeeld en werd ze gedemilitariseerd (samen met de forten en schansen) en werd ze jarenlang verwaarloosd. De natuur kreeg vrij spel wat zeer bevorderlijk was voor de planten en dieren in en rond de waterweg. Echter, het dichtslibben van de gracht leidde tot wateroverlast in de gebieden er omheen. Om hier het hoofd aan te bieden is de anti-tankgracht sinds 1994 beschermd als landschap en met haar lengte van 33 km is ze meteen ook het langste beschermde landschap van Vlaanderen. Het beheer en onderhoud wordt gedaan door de Vlaamse Milieu Maatschappij. Ter hoogte van het Fort Ertbrand is de gracht vandaag het meest representatief omdat ze, in de richting van schans Smoutakker, opnieuw werd hersteld in haar oude breedte en diepte. De ganse loop verbindt vandaag menig natuurgebied en daarom van groot natuurbelang voor de regio! De bunkers doen ook hier dienst als 5-sterren verblijf voor onze inheemse vleermuizen.
Bronnen:
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/306676 http://www.fortengordels.be/forten/antitankgracht
Provincie Antwerpen, Kaderplan Fortengordels rond Antwerpen: deel 2b Informatiefiches Antitankgracht, Antwerpen 2014
DE VLAEMINCK, R. (red.), Landschapsbeheerplan Antitankgracht. Augustus 2007, Provinciaal Instituut voor hygiëne, Departement Leefmilieu Provincie Antwerpen, Antwerpen 2007. Toerisme Provincie Antwerpen (Red.), Antitankgrachtroute erfgoed en natuur ontdekken langs de Antitankgracht: Oelegem, Schilde, Brasschaat, Brecht,Zoersel, Zandhoven, Antwerpen, 2012.
VAN DESSEL J., Het Fort Ertbrand en zijn omgeving in Kapellen. 100 jaar militaire geschiedenis, natuurbeheer en toerisme, Kapellen, 2019, p.33-34.
Het geweldige werk van wijlen R. Gils en de Simon Stevin Stichting, helaas niet heel toegankelijk.