Vlog Discover Stabroek @ Home:
Aflevering 11: https://youtu.be/zXjHVTQqXjs
In Kapellen ligt er het Mastenbos, een prachtig publiek toegankelijk natuurdomein waarin er een unieke reeks bunkers en loopgraven ligt, beter bekend als het Loopgravenpad. Ze maken deel uit van een verdedigingslinie die werd aangelegd door de Duitse bezetter vanaf 1916 in een poging een aanval vanuit het neutrale Nederland te verhinderen of op te vangen. Misschien is het Pad in Kapellen wel het best bewaarde loopgravenstelsel in gans West Europa. Lees hier alles over het Loopgravenpad.
Maar, die Duitse linie liep van Knokke tot Turnhout en passeerde ook in Stabroek. En hier zijn er eveneens veel relikten bewaard gebleven, zij het dan vooral de bunkers. De loopgraven (borstweringen in dit geval) zijn bijna allemaal verdwenen na meer dan 100 jaar. De Stelling volgt in grote lijnen het tracé van de oude Belgische fortengordel en loopgraven en loopt in de polder van Berendrecht over het Fort van Stabroek, via de Schans van Smoutakker naar het Fort van Ertbrand. Graag verwijs ik naar mijn blog over het Loopgravenpad en Leutnant Zimmermann voor extra info over het tracé.
Op het eerste zicht lijken de meeste bunkers hard op elkaar, maar als je goed oplet zie je toch dat er verschillen zijn. En dat is logisch. De Duitse Genie bouwde in de Antwerpse sector volgens het systeem van Regelbau, met andere woorden, obv vaste grondplannen. Voor elk gebruik was er een type bunker. In totaal zijn er een 10-tal types te onderscheiden.
Hierdoor kon men op voorhand bepalen hoeveel materialen er nodig waren per bunker: zand, kiezel, cement, ijzer voor de dekplaten en de plafonds en natuurlijk, betonijzer. De Duitsers waren in 1916/17 nl. de eersten die massaal betonijzer gebruikten bij de bouw van militaire bolwerken. Eén uit de kluiten gewassen bunker weegt al gauw 100 ton. Snel uitgerekend zijn dat 10 tot 12 treinwagons vol materiaal! Als je weet dat er meer dan 1300 bunkers in de linie zijn gebouwd, dan pas begrijp je echt wat voor een inspanning dit destijds moet geweest zijn. Reken daarbij nog de bouw van de borstweringen - vaak 2 vooruitgeschoven gevechtsloopgraven met een 200-tal meter daarachter nog een 3e loopgraaf voor een verdediging in de diepte - en je komt snel uit op enorme werven waar duizenden mensen aan het werk waren. De bezetter gebruikte eigen geniesoldaten, krijgsgevangenen en eiste lokaal zeker en vast ook werkkrachten op! Maar, aangezien er een enorme schaarste heerste in bezet België en elke cent telde, waren er heel wat mensen die in dienst gingen van de Duitsers; bovendien betaalde de bezetter best wel goed voor de geleverde arbeid.
In stabroek heb ik tot nu toe een 5-tal verschillende bunkertypes kunnen ontdekken (velen staan op privé-gronden en die heb ik niet willen betreden). In volgende video's kan je extra informatie vinden over elk type bunker.
U-Type 18 U-18 Bunker of Unterschlupf fur 18 man. Dit is een schuilbunker voor 18 of meer soldaten in de vorm van een -T-. Hij is bedoeld om te schuilen tijdens bombardementen van de vijand. De typische taktiek van de loopgravenoorlog was immers om eerst een barrage- bombardement uit te voeren, om dan de infanterie de aanval te laten inzetten om de vijandelijke loopgraaf in te nemen! Na de barrage namen de schuilende soldaten snel hun posities in de loopgraaf weer in; dit type heeft 2 ingangen om sneller binnen en buiten te geraken met veel soldaten samen!
U-Type 9 U-9 Bunker, dit is de kleinere versie van U-18, met hetzelfde doel. Vaak zie je deze in de voorste linies opduiken.
Type 4&5 'MG' 'MG' of Maschinegewehr Stand. De bunker met één van de dodelijkste wapens uit de 1e WO, het machinegeweer, een uitvinding van de 2e Industriële Revolutie. Het was snel, dodelijk en super efficiënt. Het machinegeweer dat hier stond opgesteld was de alom gevreesde Maxim MG08, de "verfkwast van de Duivel", zo dodelijk efficiënt was hij!
Vooraan in de bunker zijn er 2 gaten, het grote voor het zoeklicht, het kleinere voor het machinegeweer. Zeer typisch is de achterzijde met 2 openingen; de loopgraaf liep letterlijk door deze bunker.
Type XIV Beobachtung Dit is een observatiebunker, duidelijk herkenbaar aan de grote stalen plaat (4cm dik!!) met gleuf. Hierdoor kon een waarnemer in de voorste linie de vijandige bewegingen perfect volgen en instructies of bevelen doorgeven aan zowel de infanterie als de artillerie elders in de linie. Bovenin het dak zit er ook nog een gat waarin er een periscoop werd geplaatst. Waarneming was cruciaal, zelfs vanuit de kerktoren van Stabroek werd er 'gekeken' naar de vijand! Vandaar ook de kaalslag rond het stelsel, men moest kunnen zien wat de vijand allemaal deed!
Type IX Beobachtung
Ook dit type werd vermoedelijk gebruik als waarnemingsbunker. Het is een kleine versie van de type XIV bunker. Ook hier zat een observator, EN kwamen de bevelen binnen via de telefoon! Vooraan is er geen kijkgleuf maar een kleine opening waardoor de beobachter kan kijken en aansturen.
Sinds het einde van WOI zijn er duidelijk heel wat bunkers verdwenen uit het landschap. Sommigen werden opgeblazen, ontmanteld voor hun ijzer, omgebouwd tot tuinhuis of wijnkelder, maar de meeste verdwenen bunkers zijn er vandaag nog wel! Ze zitten namelijk in de grond verborgen. De boeren die destijds geen betonnen bolwerken op hun velden wilden, lieten ze wegzakken in de bodem, aarde erover en weg was het obstakel! Vandaag kan dat niet meer omdat de hele linie erfgoed is geworden en de bunkers bijna allemaal beschermd zijn.
En onlangs is er een echte 'vergeten' bunker aan de oppervlakte is gekomen in de beek naast het pad dat van de Dorpsstraat naar het Fort vanStabroek loopt. Bij het uitbaggeren van de beek bleek er plots een grote betonnen, mooi afgeronde plaat zichtbaar, volledig in de lijn van de linie en op een plaats waar er voor honderden meters geen enkele bunker meer zichtbaar is. Welk type het is en wie de bunker heeft doen kantelen - en wanneer juist - is moeilijk te achterhalen.
Met dank Erik Simons en Manuel Elst voor de tips!
Wil je nog meer te weten komen over de bunkerlinie en de Nordabscnitt? Boek dan gerust een wandeling met Gids53. Reserveren kan je via het contactformulier.
-----------
Bronnen:
GHEYLE, W. (red.), Vergeten linies. Antwerpse bunkers en loopgraven door de lens van Leutnant Zimmermann (1918), Antwerpen, 3 dln., 2018. INGELBRECHT, J., De Duitse bunkerlinie uit 1917, in: KERREMANS, J. (red.), Cappellen in den Grooten Oorlog. Een relaas van het leven van elke dag in Cappellen in 1914-1918, Studiegroep WOI, Kapellen, 2014, p. 275-295. Websites: https://exsitu.be/project/leutnant-zimmermann-antwerpse-bunkers-en-loopgraven-door-een-duitse-lens
Eigen rondleiding in het Loopgravenpad en VAN DESSEL J., Het Fort Ertbrand en zijn omgeving in Kapellen. 100 jaar militaire geschiedenis, natuurbeheer en toerisme, Kapellen, 2019, p.35.
Het geweldige werk van wijlen R. Gils en de Simon Stevin Stichting rond de bunkerlinie.