Podcast: https://www.gidsnummer53.com/podcasts ; Spotify: https://open.spotify.com/episode/4AqcA0wyk24Xxwn4BIvpAS?si=FMYhydJHRvC_kasfsGMdvg
Op de foto staan de pastoor en zijn collega's vóór het altaar, met rug naar zijn publiek. Achter (op) het altaar = retro tabulam, versiert een meer dan levensgroot retabel de tafel. In dit ene beeld ziet men wat het is, hoe het wordt gebruikt en hoe het is ontstaan!
Voor de ontstaansgeschiedenis moeten we terug in de tijd en kijken naar de evolutie van de liturgie, de mis en dan vooral naar de plaats waar de priester staat tov altaar en zijn publiek. Vanaf vroege middeleeuwen staat de celebrant tijdens de mis achter het altaar met het gezicht naar de gelovigen (coram populo). Vanaf de 11e eeuw, sommige beweren zelfs al veel vroeger vanaf de 4e eeuw (buiten Italië), komt de priester voor het altaar te staan met zijn rug naar de gelovigen en gezicht naar het Oosten. Hij kijkt naar het koor van de kerk dat geORIENTEERD - naar het Oosten gericht - staat naar de heilige stad Jeruzalem. Deze gewoonte blijft bestaan tot aan het Tweede Vaticaans Concilie in1965, want vanaf toen gingen de pastoors weer achter het altaar staan, hoewel dit officieel NOOIT is afgeschaft geweest tijdens het Concilie!
Door de nieuwe positie komt er plaats voor ‘versiering’ achter en op het altaar. Het retabel, in welke vorm dan ook, zou een zeer zinvolle invulling blijken. Over de timing van deze evolutie is vaak gedebatteerd, over de herkomst en de oorsprong van de kunstwerken echter niet.
Relieken van heiligen (benen en overblijfselen van heiligen die dienen om te aanbidden en bescherming te bieden aan de gelovigen) liggen aan de oorsprong. Een altaar kon pas gewijd worden als er zich relieken in bevonden, vergeet niet dat altaren oorspronkelijk werden gebouwd OP het graf van een heilige. Tijdens het 2e concilie van Nicea in 787 wordt dit ritueel een beetje afgezwakt: geen altaar zonder reliek(en), maar de offertafel moet niet meer verplicht óp het graf gebouwd worden. Het is voldoende dat de reliek ingemetst wordt in de altaartafel zelf, met daarboven op een altaarsteen om het af te sluiten! Men gaat de heiligen - zijn beenderen althans - opbergen in reliekschrijnen, die dan in het altaar kwamen te staan.
Maar, deze reliekhouders zouden op den duur zo mooi worden - echte kunstwerken - dat ze een prominente plaats kregen op het altaar zelf. Het leven van de heilige staat er op afgebeeld, eerst eenvoudig, dan in meerdere taferelen. Tegen de 12e eeuw zijn deze schrijnen ‘echte’ retabels geworden met beelden in steen, metaal en uiteindelijk in hout. Nog wat later worden ook schilderijen als altaarversiering gebruikt, vaak dan de drieluiken. Hun succes is gelinkt met het gebruik van doek of canvas als drager van het schilderij (vanaf het midden van de 16e eeuw).
---------------
Wil je na het beluisteren van de podcast een bezoek brengen aan het het retabel en de Bovenkerk van Herentals, kijk dan gerust op de pagina over Herentals, monumentenstad.
---------------
Bronnen:
DE BOODT, R. en SCHÄFER, U., Vlaamse retabels.Een internationale reis langs laatmiddeleeuws beeldsnijwerk, Leuven, 2009.
Lezing Jo Van Dessel, Tussen Gotiek en Renaissance! Passier Borremans en het Retabel van Crispinus en Crispinianus in de Sint Waldetrudiskerk te Herentals, 2017.