Podcast: https://www.gidsnummer53.com/podcasts ; Spotify: https://open.spotify.com/episode/4AqcA0wyk24Xxwn4BIvpAS?si=FMYhydJHRvC_kasfsGMdvg
In 1493 signeert Jan Borreman II de Grote zijn opus magnus, een 3 meter lang in hout gesneden retabel over de martelgang van Sint Joris.
De kruisbooggilde van Leuven heeft het werk enige tijd voordien bij zijn atelier besteld. Het is bestemd om te pronken op het altaar van de gilde in de kapel van OLV van Ginderbuiten in de Tiensestraat, vlakbij de Tiense Poort in Leuven.
De kapel is helaas afgebroken tijdens de Franse tijd. Naast dit topwerk van Borreman, stond er destijds ook nog de 'Kruisafneming' van Rogier van der Weyden op het hoofdaltaar. Om maar te zeggen dat het in de 15e en 16e eeuw een rijke kapel moet geweest zijn met een interieur om u tegen te zeggen! Gelukkig zijn beide kunstwerken wel bewaard gebleven: het retabel is vandaag te bewonderen in het Museum voor Kunst en Geschiedenis in Brussel, het altaarstuk van Rogier van der Weyden (1438) hangt in het Museo del Prado in Madrid.
Het Sint Joris retabel wordt beschouwd als een game changer in de retabelbouw. Deze houten poppenkasten vol stichtende verhalen bestonden al bijna een eeuw. Jan Borreman II zou ze echter met dit werk gaan vermenselijken, gaan humaniseren. Zijn beelden zijn zeer realistisch gesneden, heel persoonlijk ook. Alle hoofdpersonages zijn zeer herkenbaar en elke scène is concentrisch opgebouwd rond deze figuren. Dit kan Jan doen omdat elke beeldje of elke groep figuren uit een apart blok (Baltisch) eikenhout is gesneden. Je ziet plots beelden in profiel, op hun rug, en vooral, in connectie met elkaar.
Om dit te kunnen realiseren, heeft hij en zijn medewerkers heel goed moeten nadenken over de poses en houdingen. Er is op voorhand een plan getekend en de figuren zijn naar dat plan gesneden. Ook de decors, het 'metselriewerk', is in super detail gemaakt door gespecialiseerde metselriesnijders, die vanaf het begin bij het project werden betrokken.
In principe werd elk Brussels retabel beschilderd en de rijkste stukken tevens met bladgoud getooid. Maar zoals de foto's laten zien, vandaag is het retabel volledig onbeschilderd! Werd de verf er in de loop der tijden afgehaald (zeer grondig) of is er nooit verf geweest, omdat de fondsen ontoereikend waren? Deze discussie is al enkele decennia aan de gang in de kunsthistorische wereld en ze zal nog wel even verder gevoerd worden!
De grote beelden zijn van de hand van de meester zelf, de kleinere beelden nemen de medewerkers meestal voor hun rekening. En de kans is groot dat Passier daar ook toe behoorde. Let vooral op het realisme van de figuren, de fijne klederdracht, de vele, vele accessoires en anekdotische toevoegingen.
Passier zou de 'Borreman-stijl' meenemen in zijn eigen werken, ook in de retabels. Het grote verschil met vader Jan, is dat deze nog een echte gotische kunstenaar is. Hoewel zijn figuren realistisch zijn, blijven ze gotisch van uitzicht, wat lang en smal gerokken, een beetje zeemzoeterig zelfs; hij werkt nog in wat men de late 15e eeuwse, hoofse, Internationale Stijl is gaan noemen. Bij Passier is de Renaissance vanuit Italië aan het overwaaien, zijn beelden zijn nog realistischer, vol en plastisch, bijna echte mensen. Vandaar ook de titel van de podcast 'tussen Middeleeuwen en Renaissance'!
De foto's geven een idee van het retabel, maar er is maar 1 echte manier om het echt te vatten: ZELF ter plaatse gaan kijken! Je weet niet wat je ziet!
---------------
Bronnen:
DE BOODT, R. en SCHÄFER, U., Vlaamse retabels.Een internationale reis langs laatmiddeleeuws beeldsnijwerk, Leuven, 2009.
DEBAENE, M., (ed.), Borman. A family of Northern Renaissance Sculptors, London/Turnhout, 2019.
Lezing Jo Van Dessel, Tussen Gotiek en Renaissance! Passier Borremans en het Retabel van Crispinus en Crispinianus in de Sint Waldetrudiskerk te Herentals, 2017.
Websites:
MARTENS, J., Brabantse Retabels: De hemel op aarde Brabantse Retabels: De hemel op aarde; http://users.telenet.be/joosdr/retabels.pdf