Podcast: https://www.gidsnummer53.com/podcasts ; Spotify: https://open.spotify.com/episode/4AqcA0wyk24Xxwn4BIvpAS?si=FMYhydJHRvC_kasfsGMdvg
Naast de retabels uit Brusselse ateliers, Borreman of andere, zijn er ook nog heel wat Antwerpse en Mechelse retabels bewaard gebleven. Ik geef hier enkele voorbeelden die representatief zijn voor beide productiecentra (met dank aan Seppe Roels voor de insteek). Ik heb ook gekozen om Belgische voorbeelden te gebruiken, die men desgewenst iets makkelijker kan gaan bezoeken dan de exemplaren in het buitenland.
1. Mariaretabel met de boom van Jesse, ca. 1525, Sint Laurentiuskerk, Bocholt, België
Dit Antwerps retabel wordt gedateerd rond 1525 en heeft een uitzonderlijke iconografie met de Boom van Jesse die tot in de kleinste details is uitgewerkt in het midden-compartiment. Ook opmerkelijk is dat de beschilderde luiken over het leven handelen van Sint Laurentius en oorspronkelijk aan een ander (verloren) retabel zaten. Ze zijn toegeschreven aan Colijn de Coter, een vooraanstaand Brussels schilder, wat doet vermoeden dat het verloren retabel uit de Zennestad kwam. Foto's © Gids53. De kerk is echt een bezoek waard met nog heel wat middeleeuws beeldhouwwerk van Jan van Steffeswert en de Meester van Elsloo. De kerktoren werd in 1910 meer dan 9m opgeschoven om het schip te vergroten... en dit zonder hem af te breken, maar wel door hem in zijn geheel te verrollen! Uniek!!
2. Passieretabel van Opitter, Sint Trudokerk, ca. 1540, Opitter (Bree), België
De 15e eeuwse Sint Trudokerk huist een prachtig Antwerps retabel uit de latere periode van de hype. Je kan duidelijk de invloed van de Renaissance zien aan de vorm van de bak. Het gotische middengedeelte is plots een afgeronde boog, een verwijzing naar de antieke architectuur. Zowel de beeldsnijder als de de schilder(s) zijn onbekend. In open toestand leest het retabel van links naar rechts (luiken meegeteld): Jezus in de Hof van Olijven, Het verraad van Judas en de gevangenneming, De bespotting van Christus, Jezus voor Kajafas gebracht, De handwassing van Pilatus (binnenzijde linkerluik); De geseling, Ecce Homo, De doornenkroning, de kruisdraging, de kruisiging, de kruisafneming en de bewening (middendeel); De nederdaling ter helle, de verrijzenis, Christus verschijnt aan zijn moeder, Hemelvaart, Pinksteren (binnenzijde rechterluik).
Het retabel zit achter glas tegen diefstal, maar dat maakt het kijken wel wat moeilijker. Foto's: © Gids53.
3. Huisretabel met OLV, de H. Barbara en de Heilige Catharina, anoniem, Mechelen, ca.1500.
Een Mechels huisretabel, zo typisch voor de productie van de Dijlestad. Men ging zich vooral toeleggen op kleinere formaten retabels, huisretabels, reisretabels en natuurlijk de befaamde Besloten Hofjes. Bovenstaand werk meet 95x56x14cm en behoorde waarschijnlijk toe aan een welgestelde 'geestelijke' dame. Op het retabel staan er 5 dames afgebeeld. Op het linkse luik de Maria Magdalena met haar zalfpot; rechts staat de Heilige Agnes geschilderd, met het onschuldige lam als attribuut. De schilder is anoniem, maar qua stijl behoort hij bij de Vlaamse Primitieven. Let ook op de 2 vlekken boven de heilige dames, dit zijn overschilderde wapenschilden, waarschijnlijk van de opdrachtgevers. Centraal 3 typische, eerder zeemzoeterige, gekroonde Mechelse poppetjes, gesneden uit notelaar, gepolychromeerd én verguld (mss door Brusselse schilder?). Op het hoogste trapje staat Maria, als koningin, met Jezus op haar arm. Ze wordt links geflankeerd door de H. Catharina, die te herkennen is aan haar boek én aan de vertrappelde keizer aan haar voeten. (lees ook de blogpost over de H. Catherina)
Rechts de H. Barbara, te herkennen (moeilijk zichtbaar tenzij men er live voor staat) aan de toren rechts achter haar (waarin ze werd opgesloten door haar vader).
Het retabel draagt de Mechelse stempel van de 3 palen.
Fritz Mayer kocht dit retabel in de Micheli-collectie voor veel geld; hij wist wat hij kocht. Een topwerk.
To be continued as the podcast continues. Check again soon.
--------
Bronnen:
NIEUWDORP, H., Antwerpse retabels, 15de-16de eeuw. Catalogus 1. Tentoonstelling : Kathedraal Antwerpen 26 mei - 3 oktober 1993, Antwerpen, 1993. NIEUWDORP, H., Retabels, in: Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 1979, 17, p. 3-41. BUYLE, M. en VANTHILLO, C., Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, Brussel, 2000. DE BOODT, R. en SCHÄFER, U., Vlaamse retabels.Een internationale reis langs laatmiddeleeuws beeldsnijwerk, Leuven, 2009.
JACOBS, L.F., Early Netherlandish Carved Altarpieces, 1380—1550: Medieval Tastes and Mass Marketing, New York, 1998.
WATTEEUW, L. en ITERBEKE, H. (red.), De Besloten Hofjes van Mechelen
Laatmiddeleeuwse paradijstuinen ontrafeld, Mechelen, 2018.
Lezing Jo Van Dessel, Tussen Gotiek en Renaissance! Passier Borremans en het Retabel van Crispinus en Crispinianus in de Sint Waldetrudiskerk te Herentals, 2017. Zeer aangename gesprekken met Seppe Roels, restaurator middeleeuws erfgoed, Catherine Schepens, mijn vrouw en bachelor hout restauratie en mailverkeer met Professor Lynn Jacobs.